خارج از دستور

با عجله خود را به صحن هدایت حرم مطهر امام رضا علیه السلام می رسانم که قرار است همایش «فقیه پارسا»، نکوداشت حضرت آیت ا... میرزا علی فلسفی (ره)، در آنجا برگزار شود. در صحن، پوستر همایش نظرم را جلب می کندکه به عکسی زیبا و روحانی از آن عالم ربانی مزین شده است. همان تصویر با آدم حرف می زند و شاید سرّ «النّظر الی وجه العالم عبادة» همین تأثیرگذاری است که از قالب دیدار چهره به چهره هم فراتر می رود.

در ابتدای ورود به تالار همایش های دانشگاه علوم اسلامی رضوی، به شرکت کنندگان کیفی می دهند که در  آن، دفتر اول یادنامه آیت ا...میرزا علی فلسفی (ره)، شماره ویژه فصلنامه جستار درباره شخصیت این عالم زاهد و یکحلقه  CDاز سخنرانی ایشان در ماه مبارک رمضان 1424 قمری قرار دارد.

مراسم، که آغاز آن را ساعت 8 صبح وعده داده اند، در ساعت 8:37 با تلاوت قرآن آغاز می شود. بر خلاف انتظار، در هنگام تلاوت قرآن سکوت بر جلسه حاکم نمی شود. همین پشت سر من دو نفر نشسته اند و از هر دری سخن می‌گویند: حج عمره، راه‌آهن مشهد-طبس و... .

قاری به تناسب مقام والای فقیه پارسا، وصف بهشتیان را می خواند که: «و لباسهم فیها حریر و قالوا الحمد لله الّذی اذهب عنّا الحزن»: در بهشت لباسشان از حریر است و می گویند سپاس خدایی را که اندوه ما را زدود.

پس از قرائت قرآن، مجری همایش پشت تریبون می رود و اعلام برنامه می کند. جالب این که حاضران در هنگام صحبت مجری، بیشتر سکوت را رعایت می کنند!

پس از تلاوت قرآن، نوبت مداح اهل بیت علیهم السلام، حاج آقا ماهرخسار است که با نوای محکم و متین خود، حاضران را به کربلا ببرد و ذکر قرآن را با یاد عترت عجین کند.

با شروع مداحی، باز هم صحبت ها بالا می گیرد. از دیدن مظلومیت قرآن و اهل بیت - علیهم السلام - آن هم در حرم امام رضا علیه السلام و در چنین همایشی، دلم می گیرد.

بایسته های فقیه و مرجع دینی

اولین سخنران همایش، آیت ا... جعفر سبحانی از مدرسان حوزه علمیه قم است که با موضوع «تاریخ مرجعیت شیعه و بایسته های فقیه و مرجع» رشته سخن را به دست می گیرد. ایشان در ابتدای سخن می گوید: «پیامبر اسلامدارای سه منصب ولایت و حکومت، قضاوت و داوری و افتاء و بیان احکام و اعتقادات است. این سه منصب پس از پیامبر به امام منصوب از جانب خدا محول می شود و به اعتقاد ما در زمان غیبت، همه این مراحل سه گانه در فقیه جامع الشرایط متبلور است.»

آیت ا...سبحانی سپس با بیان این که در دوران هایی از حکومت شیعه، مانند آل بویه یا صفویه، گوشه ای از مراحل و مناصب فقیه تجلی پیدا کرد، به بیان تاریخ مرجعیت شیعه از سال 260 قمری می پردازد و با نام بردن از چهره هایمبرّز هر قرن، از فقهای شیعه در طول تاریخ به عظمت یاد می کند.

در بخش دوم، آیت ا... سبحانی به تبیین بایسته های مرجعیت شیعه می پردازد و برای این جریان شش ویژگی ذکر می کند. ایشان در اشاره به اولین شرط مرجعیت، یعنی پارسایی می گوید: « زندگی فقیه و مرجع باید با زندگیمتوسط افراد جامعه متناسب باشد. مرحوم آیت ا... بروجردی (ره) از وجوهات برای مصارف شخصی استفاده نمی کرد و هنگام وفات، مبلغی بدهکار بود.» آیت ا... سبحانی در توضیح پارسایی می گوید: «این به معنای پوشیدن لباسکهنه و پاره که مایه مسخره مردم باشد، نیست؛ بلکه فقیه باید به طور کلی به دنیا و زرق و برق آن بی اعتنا باشد.»

آیت ا... سبحانی ویژگی دوم فقیه را آشنایی با مسائل سیاسی و اجتماعی می داند و می گوید: «فقیه باید در جامعه حضور داشته باشد و نمی تواند تکرو باشد. هیچ کس عقل کل نیست و همه به مشورت نیاز دارند. فقیه باید درموضوعات مختلف سیاسی و اجتماعی، گروه های مشورتی داشته باشد و از طریق آنان با مسائل اجتماعی  آشنا شود.»

ویژگی سوم مرجع، مردمی بودن اوست که آیت ا... سبحانی در تشریح این ویژگی می گوید: «فقیه باید تجسیم گر آیه «و انت حلّ بهذا البلد» باشد که خداوند به پیامبر می فرماید تو در دل این مردم حلول کرده ای. مرجعیت ما،مرجعیت عاطفی و علاقه ای است و مرجع باید در دل مردم باشد.» آیت ا... سبحانی، بررسی مسائل جدید را چهارمین ویژگی فقیه عنوان می کند و می گوید: «در دنیای امروز مسائل جدیدی به ویژه در حوزه های حقوقی و کلامیمطرح می شود. فقیه نمی تواند از مسائل علمی جدید بریده باشد و باید مسائل جدید را بررسی و وارد حوزه کند. همان گونه که علم روز در حال تکامل است، فقه نیز در حال تکامل است و فقیه باید با تکیه به اصول اسلامی دربارهمسائل جدید نظر بدهد.» آیت ا... سبحانی بر استفاده از زبان روز تأکید می کند و می افزاید: «ویژگی پنجم فقیه، استفاده از زبان و ادبیات روز است. فقیه باید در بیان احکام، به ویژه مسائل اقتصادی مانند خمس و... از به کار بردنلغات و اصطلاحات کهنه و منسوخ پرهیز کند و با زبان روز سخن بگوید.» وی در عین تمجید از شیوه نگارش رساله های فعلی، آن را محصول تحولی در زمان آیت ا... بروجردی می داند و بر ضرورت بازنگری در نگارش آنها تأکید می کند.

این استاد برجسته حوزه علمیه قم در بیان آخرین ویژگی مرجعیت می گوید: «زعامت مسلمین در حوزه باید چشمگیر باشد و این با پرورش طلاب مستعد و پرهیز از مدرک گرایی ممکن است. البته خدمات کنونی حوزه را نباید نادیدهبگیریم و من دوست ندارم منفی بافی کنم، اما مسئله مدرک گرایی نباید در حوزه انتشار پیدا کند، چرا که در این صورت کمتر شاهد بروز شخصیت های بزرگ علمی خواهیم بود. البته طلاب هم گرفتاری های معیشتی و اقتصادی دارند،اما در عین حال، روح «علم برای علم» باید حفظ شود. علمای شیعه در طول قرن ها، رنج بسیار کشیده و خون دل ها خورده اند و حتی بسیاری از آنها بر سر دفاع از دین جان باخته اند. اما تشیع چون حرف و منطق برای گفتن دارد،پابرجا مانده است و این در صورتی است که علم گرایی جای مدرک گرایی را بگیرد.»

قهرمان تفکر روشمند

سخنران بعدی مراسم، حجت الاسلام والمسلمین محمد مسجد جامعی، خواهرزاده آیت ا... فلسفی (ره) و سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران در واتیکان و مراکش است. وی با اشاره به تمایل آیت ا... فلسفی (ره) به گمنامی وپرهیز از شهرت طلبی اظهار می کند اگر شهرت خانوادگی ایشان نبود، همین مقدار هم شهرت نمی یافتند. حجت الاسلام مسجد جامعی در بیان شیوه پاسخگویی این عالم ربّانی به سوالات علمی می گوید: «سؤالات من را دقیق پاسخ می دادند. خیلی وقت ها می گفتند «نمی دانم» و این کلمه را زیاد و راحت به کار می بردند، اما در مقام پاسخ، دقیق و باتوجه به مبانی صحبت می کردند.» وی درباره روش تحصیل و تدریس آیت ا... فلسفی (ره) می گوید: «ایشان درس ها را دقیق و موشکافانه خوانده بودند و همین تعمیق، یک نوع بلوغ فکری و روشمندی ذهن در ایشان ایجاد کرده بود که به ایشان قدرت تحلیل می داد.» وی درباره ویژگی علوم قدیمه می گوید: «علوم جدید مانند ریاضیو فیزیک به انسان قدرت تحلیل می دهند، اما این ویژگی در علوم قدیم ما هم وجود دارد. علوم قدیمی و روش های تحصیلی ما خیلی مورد انتقاد قرار گرفته و در واقع، ایجابیاتش کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در صورتی که این متونقدیم اگر با دقت خوانده شود، تسلط و روشمندی تفکر را هم می آموزد. آیت ا...فلسفی (ره) می گفتند این کتاب ها را آدم های ملایی نوشته اند.»

حجت الاسلام مسجد جامعی در ادامه می افزاید: «در دوران مأموریت در واتیکان یک روز به دعوت یکی از استادان مسیحی به بازدید محل تحصیل طلاب بلژیکی در رم رفتم. این استاد با نشان دادن متون قدیم مذهبی به زبان لاتینمی گفت: «ما در دوران تحصیل همه این متون را می خواندیم، اما امروز حتی یک نفر از این دانشجویان نمی تواند آنها را بخواند.» خوشبختانه یکی از نقاط بسیار مثبت ما این است که عموم طلاب، متون قدیم را می خوانند و قدرتاستفاده از آن را دارند.

جبران رخنه

آیت ا... مقتدایی، نایب رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، نیز در سخنانی کوتاه آیت ا... فلسفی را دلسوز، متواضع و ساده زیست توصیف می کند و او را مصداق حدیث «اما من کان من الفقهاء صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاًلهواه، مطیعاً لامر مولاه» می خواند. ایشان از دست دادن چنین شخصیت هایی را رخنه در عالم اسلام می داند و می افزاید: «به عنوان تذکر به حوزه علمیه مشهد و قم می گویم: مسئولیت پر کردن خلأ فقدان چنین عالم برجسته وپارسایی برعهده کیست؟ آیا نباید مراجع، مدرسان و صاحب نظران برای پر کردن این خلأ کمر همت ببندند؟» وی می افزاید: «باید بخش عظیمی از حوزه به پرورش فقهایی اختصاص یابد که علاوه بر علم، به عمل و تقوا نیز مجهز باشند.باید همتی به وجود بیاید و از افرادی که آمادگی دارند به طور سنتی در حوزه های علمیه درس بخوانند و به ملکه فاضله ی استنباط و اجتهاد دست یابند، حمایت مادی و معنوی شود.» آیت ا... مقتدایی درباره ضرورت تجهیز به وسایلروز می گوید: «باید ترتیبی بدهیم که هم فقها و هم مبلغانی داشته باشیم تا از طریق اینترنت و ماهواره احکام اسلام را به جهانیان برسانند و تشنگان معنویت را سیراب کنند.» وی ویژگی های اخلاقی آیت ا... فلسفی (ره) را میستاید و می گوید: «جمع زیادی از داخل و خارج به ایشان مراجعه و تقاضای رساله می کردند. اما ایشان می فرمودند من صاحب فتوا نیستم. همنشینان ایشان می گویند یک جلسه صحبت با ایشان در انسان تحولی ایجاد می کرد وایشان به حق یکی از مصادیق «من یذکّرکم اللّه رؤیته» بودند.»

مکروهی از ایشان ندیدم

آخرین سخنران جلسه،  آیت ا... سیّدان است که در سخنانی بسیار کوتاه از آن بزرگ مرد یاد می کند. ایشان با اشاره به سابقه ی طولانی ارتباط با آیت ا... فلسفی (ره) می گوید: «حدود 35 سالی که با ایشان رفت و آمد داشتم، باکمال دقت می گویم که مکروهی از ایشان ندیدم. ایشان در تمام جریان های مختلف از اعتدال و دقت خاص و توجه به رضای خداوند برخوردار بودند و در یک جمله ایشان از نظر معنوی مصداق جمله «رجل ابتاع نفسه فاعتقها»، ازامیرالمومنین علیه السلام بودند؛ یعنی ایشان خود را در برابر دنیا نفروختند و نفس خود را آزاد کردند.»

حسرت

همایش تمام می شود و من می مانم و یک دنیا حسرت که چرا زودتر، نشناحته و قدر ندانسته بودمش...